In 1918 verloor Duitsland de Eerste Wereldoorlog. Er braken revoluties uit, de keizer moest aftreden en Duitsland werd een republiek. Duitsland kreeg van de overwinnaars de schuld van de oorlog, en moest zware herstelbetalingen doen. Veel conservatieven en nationalisten vonden dat Duitsland de oorlog onterecht verloren had.  In dit klimaat van onvrede en onrust ontstond de DAP (Duitse Arbeiderspartij) als een kleine partij aan de extreemrechtse rand van de Duitse politiek.

In 1919 werd de oorlogsveteraan Adolf Hitler lid van de DAP. Hij wist al snel op te klimmen tot leider en doopte de partij om tot NSDAP (Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij). In de volksmond werden Hitlers aanhangers kortaf “nazi's” genoemd. Door zijn agressieve toespraken, waarin hij Joden en communisten de schuld gaf van Duitslands verlies in de oorlog, werd Hitler al snel een beroemdheid in de extreemrechtse politiek van München.

De nazi's, en veel andere partijen in de Weimarrepubliek, hechtten veel waarde aan propaganda. Dat had deels met het Duitse trauma van de Eerste Wereldoorlog te maken. In die oorlog was het Duitse leger verslagen door de geallieerden, maar veel nationalistische Duitsers weigerden dit te geloven.

Zij zochten een verklaring in complottheorieën: het Duitse leger zou door een samenzwering van Joden, communisten en liberalen aan het thuisfront een dolkstoot in de rug rekregen hebben. Propaganda vormde ook een onderdeel van die verklaring. Samen met veel andere rechts-nationalistische Duitsers geloofden de nazi's dat Duitsland de oorlog had verloren dankzij geraffineerde geallieerde propaganda.¹

Hans Herbert Schweitzer was een propagandatekenaar en ontwerper. Hij ontwierp vanaf 1926 veel propaganda-affiches voor de NSDAP. Zijn werk was vooral bekend in de 'strijdperiode', zoals de nazi's de tijd vóór Hitlers benoeming tot Rijkskanselier noemden. Zijn agressieve, schetsmatige stijl droeg het revolutionaire en radicale imago uit dat de NSDAP zich wilde aanmeten. In 1932 ontwierp hij ook het verkiezingsaffiche “Nu is het genoeg! Stem Hitler!” voor de presidentsverkiezingen.

Over de hele wereld gebruiken krijgers en heersers al eeuwenlang vaandels, symbolen en heraldiek om macht en autoriteit uit te stralen. Rond 1900 werden symboliek en visuele communicatie ook voor commerciële bedrijven steeds belangrijker. In Duitsland experimenteerde een nieuwe generatie ontwerpers met krachtige logo's en een herkenbare stijl, om bedrijven meteen op te laten vallen bij hun potentiële klanten.

Voordat de nazi's zich het hakenkruis toe-eigenden, was het één van de wijdst verbreide symbolen in de geschiedenis. In sommige religies staat de swastika nog altijd symbool voor voorspoed, met name in het hindoeïsme en boeddhisme. Rond 1900 werd het ook in grote delen van Europa en de VS gebruikt als gelukssymbool. Tegelijkertijd werd het echter steeds populairder in radicaal-rechtse kringen, die het promootten als een mystiek “Arisch” teken.

In zijn boek "Mijn strijd" (Mein Kampf) beweerde Hitler dat hij de beruchte hakenkruisvlag van de nazipartij zelf ontworpen had. Vanaf 1933 werd Hitler in de nazipropaganda regelmatig opgevoerd als de "ontwerper van de beweging". Het is waarschijnlijk dat hij inderdaad een hand heeft gehad in het ontwerp van sommige vlaggen en vaandels - tegelijkertijd werd zijn invloed in de propaganda vaak overdreven.

In de Weimarrepubliek heerste een zogenoemde vlaggenstrijd, tussen de voorstanders van de democratische republiek en de rechts-conservatieve tegenstanders. In 1919 werd de zwart-rood-gouden driekleur de nationale vlag van de nieuwe Duitse republiek. Rechtse nationalisten hielden vast aan de zwart-wit-rode vlag van het keizerrijk. De kleurencombinatie zwart-wit-rood in de hakenkruisvlag was dan ook geen toeval. Hiermee lieten de nazi's zien dat ze de democratische Weimarrepubliek afwezen en plaatsten ze zich in het radicaal-rechtste, nationalistische kamp van de Duitse politiek.

In de vroegen jaren 30 verkeerde de democratie in Duitsland in zwaar weer. De kring rond de president kreeg steeds meer macht, en het parlement stond zo goed als buitenspel. De radicalisering van de politiek was ook af te zien aan de symbolen die partijen gebruikten. Met name de sociaaldemocratische SPD besefte hoe belangrijk het hakenkruissymbool voor de nazi's was, en ontwikkelde een eigen symbool als pro-democratische tegenhanger: de driepijl. Het mocht helaas niet baten: in januari 1933 werd Hitler dankzij achterkamertjespolitiek tot Rijkskanselier benoemd.

De NSDAP gebruikte het hakenkruis als onmiddellijk herkenbaar logo, om volgers aan zich te binden, maar ook om tegenstanders en minderheden te intimideren. Het hakenkruis werd met succes geclaimd door de nazi's; daarmee kwam het ook symbool te staan voor de misdaden en brutaliteit van het nazisme.

Kampbewakers behandelden hun gevangenen als vermeende misdadigers; een gevaar voor de volksgemeenschap. Dit werd onderstreept door hun uiterlijk te veranderen. In 1933 droegen gevangenen vaak nog hun eigen kleding; rond 1936 droegen ze uniformen, die meestal per kamp verschilden.47 De uniformen werden vaak beschilderd met allerlei markeringen, om de gevangenen in categorieën onder te verdelen.48 Op bevel van Eicke werd vanaf 1938 gestreepte kleding ingevoerd, geïnspireerd op gestreepte gevangenisuniformen.

Joseph Goebbels zag zichzelf graag als de "propagandakunstenaar" van het "Derde Rijk".

De nazi's spraken in hun propaganda vaak van de "volksgemeenschap" (Duits: "Volksgemeinschaft"): een aaneengesmeed Duits volk waarin alle onderlinge tegenstrijdigheden en verschillen waren opgeheven.

Op het moment dat Hitler in Duitsland aan de macht kwam, was de radio een relatief nieuw medium.

In het "Derde Rijk" waren afbeeldingen van Hitler, met herkenbare snor en vaak starre blik, alomtegenwoordig. Helemaal aan het begin van zijn carrière, rond 1920, weigerde Hitler zich echter te laten afbeelden, uit angst dat hij belachelijk gemaakt zou worden.

De fotograaf Hoffmann speelde een cruciale rol bij de beeldvorming rondom Hitler.

Het beeld van Hitler werd zorgvuldig gecontroleerd en ontworpen; daarbij werd niets aan het toeval overgelaten. De beelden die van Hitler verspreid mochten worden waren zorgvuldig uitgekozen. Over het gebruik van zijn beeld verdiende Hitler veel geld; er moesten steeds royalty's betaald worden.

In 1940 was Hitler op het hoogtepunt van zijn macht. Vanaf 1941 veranderde dat: Hitler beval een aanval op de Sovjet-Unie, die na aanvankelijke successen rampzalig uitpakte. In de laatste oorlogsjaren werd Duitsland steeds verder in de verdediging gedrongen. Het Duitse leger beging met goedkeuring van Hitler grootschalige oorlogsmisdaden. De 'leider' zelf liet zich steeds minder in het openbaar zien.

Net als veel andere vormen van propaganda, hebben de nazi's de massamanifestatie niet uitgevonden. In de Weimarrepubliek organiseerden allerlei politieke groepen, van links tot rechts, bijeenkomsten om kiezers te bereiken en hun populariteit te demonstreren. Toespraken, muziek en vlagvertoon waren vaak een vast onderdeel van de feestelijkheden.

Voor 1933, toen de NSDAP nog slechts één van vele andere partijen was, waren de partijdagen nog relatief kleinschalige en chaotische bijeenkomsten. Nadat Hitler tot Rijkskanselier werd benoemd kreeg de nazipartij beschikking over de machtsmiddelen van de staat en werd de 'rijkspartijdag' een nationaal feest, met een enorme organisatie.

De regering van Hitler stelde een gigantisch budget beschikbaar om de massabijeenkomst zo overdonderend mogelijk in beeld te brengen. Hierdoor kreeg regisseur Leni Riefenstahl de kans om diverse filmtechnieken op een tot dan toe ongekende schaal uit te voeren. Het uiteindelijke resultaat was een zorgvuldig geënsceneerd propagandaspektakel dat de daadwerkelijke gebeurtenissen van de 'partijdagen' verdraaide en opknipte, en imperfecties wegpoetste.

Leni Riefenstahl (1902-2003) werd bekend als acteur en regisseerde in 1932 de populaire film 'Het blauwe licht' (Das blaue Licht). Inmiddels is ze vooral bekend als de prominentste filmpropagandist voor de nazi's. Naast de film 'Triomf van de wil' (en de eerdere partijdagfilm 'Overwinning van het geloof'

Van 1933 tot en met 1938 werd de 'rijkspartijdag' in met grote hoeveelheden staatssteun in Neurenberg georganiseerd. Decors, vlaggenparades en marsroutes werden ontworpen om een maximaal effect van uniformiteit en machtsvertoon te bereiken. De partijdag van 1939, met als thema 'partijdag van de vrede', ging niet door vanwege de Duitse aanval op Polen en het begin van de Tweede Wereldoorlog.

De propagandabeelden van de 'rijkspartijdagen', in het bijzonder de film 'Triomf van de wil', hebben nog altijd een grote invloed op ons beeld van het nazisme in Duitsland. In hoeverre late we ons leiden door propaganda, en herhalen we de beelden zonder kritiek?

Voor zijn propagandastrategieën haalt Hitler inspiratie uit nieuwe ideeën over massapsychologie. In de late 19e eeuw wordt het nieuwe fenomeen van de 'massa' als iets gevaarlijks en onvoorspelbaars gezien: mensen zouden als onderdeel van een massa als het ware hun verstand verliezen, en makkelijk te manipuleren zijn.

Hoe belangrijk het ontworpen imago van de nazi's voor hen is, blijkt kort nadat Hitler in 1933 Rijkskanselier wordt. Veel bedrijven proberen een slaatje te slaan uit de nazistische 'machtsgreep'. Prenten, asbakjes, dasspeldjes, zelfs kerstballen met hakenkruisen en Hitlers beeltenis erop overspoelen de markt. Om de integriteit van het 'merk' van de nazi's te beschermen, verklaart propagandaminister Joseph Goebbels de tekens van de NSDAP tot 'nationale symbolen'. Er worden speciale commissies opgericht om te besluiten of nieuwe producten deze symbolen 'waardig' zijn.

In 1927 stelt de NSDAP zogenaamde 'materiaalbeheerders' (Zeugmeistereien) in. Deze moeten ervoor zorgen dat de uniformen en parafernalia van de partij er overal in Duitsland hetzelfde uitzien. Uiteindelijk wordt de 'Rijksmateriaalbeheerder' (Reichszeugmeisterei of RZM) in München de officiële controleur voor de hele partij. De RZM stelt precieze voorschriften op voor uniformen, eretekens, vlaggen en vaandels. Bedrijven kunnen door de instantie 'goedgekeurd' worden, waarna ze deze producten voor de partij mogen leveren.

In 1936 gaf 'Rijksorganisatieleider' Robert Ley het 'Organisatieboek van de NSDAP' (Organisationsbuch der NSDAP) uit. Dit boek was bedoeld voor partijleiders en organisatoren, mocht niet in de algemene handel verkocht worden. In het boek straalt de NSDAP een uniform beeld uit: een strak georganiseerde, totalitaire partij die diep in het leven van elke Duitser dringt. De dagelijkse werkelijkheid was een stuk banaler - én chaotischer. De leiders van de vele partijorganisaties waren verenigd in hun racisme en hun trouw aan Hitler, maar streden voortdurend met elkaar om macht en aanzien.

Hoewel Goebbels dit graag had gewild, was hij niet de enige met invloed op de nazistische cultuurpolitiek. Ook Robert Ley, 'rijksorganisatieleider' en leider van het 'Duitse Arbeidsfront', maakte met zijn organisatie 'Kracht door vreugde' (Kraft durch Freude of KdF) aanspraak op de vrije tijd van Duitse arbeiders, en het soort cultuur waar ze van mochten genieten. Binnen de KdF bestond dan weer het 'Bureau Schoonheid van de Arbeid' (Amt Schönheit der Arbeit), dat onder andere politiek correct design op de werkvloer moest promoten.

In de periode 1919-1932 werd de visie van de NSDAP op cultuur onder andere vertegenwoordigd door Alfred Rosenberg, voorzitter van de 'Strijdbond voor Duitse cultuur' (Kampfbund für deutsche Kultur).

Direct na de 'machtovername' van 1933 stond de nazistische cultuurpolitiek in het teken van 'gelijkschakeling': de door de nazi's beloofde 'volksgemeenschap' verdroeg geen meningsverschillen. Alle kunstenaars, ontwerpers, instanties en verenigingen moesten zich aanpassen aan de ideeën en wensen van het nieuwe regime. Hiervoor richtte propagandaminister Joseph Goebbels in 1933 de 'Rijkscultuurkamer' op, waar alle kunstenaars en ontwerpers lid van moesten worden.

De snelle ontwikkelingen rond 1900 leidden tot nieuwe manieren om na te denken over design. Eerder vooral bekend als 'decoratieve kunst', werd design nu meer en meer gezien als een belangrijk onderdeel van de economie. Hoe moest de decoratieve kunstenaar zich verhouden tot massaproductie, en problemen in de maatschappij? In Duitsland ontstonden meerdere verenigingen en vakscholen die zich bezig hielden met vormgevingsvragen.

Het "Erenkruis voor de Duitse moeder" werd in december van 1938 op bevel van Hitler ingesteld. Het doel was om moeders aan te moedigen om veel kinderen te krijgen: het maatschappelijke nut van de vrouw was voor de nazi-ideologie in de eerste plaats als moeder. De onderscheiding kende drie categorieën: brons (voor vier of vijf kinderen), zilver (zes of zeven kinderen), en goud (acht of meer). Het moederkruis was direct verbonden met de racistische bevolkingspolitiek van het nazisme: om de medaille te ontvangen moesten de kinderen ook "van Duits bloed" en "erfelijk gezond" zijn.

De nazi's waren grote voorstanders van eugenetica: het streven om de bevolking genetisch te verbeteren. Dit zou onder andere moeten gebeuren door een strenge bevolkingspolitiek, die bepaalde wie wel en geen kinderen mocht krijgen. Eugenetica beriep zich op de wetenschap, maar kwam vooral voort uit racisme en andere vooroordelen: bijvoorbeeld tegenover de armen, of tegenover mensen met een beperking. In verschillende landen leidde de leer tot wetten waarmee zogenaamd "minderwaardige" mensen onder dwang onvruchtbaar konden worden gemaakt. Ook de nazi's voerden dit soort wetten in, en gingen zelfs nog verder. Vanaf 1939 werden honderdduizenden mensen met een beperking op bevel van Hitler vermoord.

Het Jodendom is zowel een religie als een cultuur. Het ontstond naar schatting drieduizend jaar geleden en vormde de basis voor andere monotheïstische godsdiensten, zoals het Christendom en de Islam. Omdat het Jodendom al zo oud is, is het moeilijk in te passen in moderne ideeën over religie, cultuur en nationaliteit. Aan de ene kant wordt er vaak van het Joodse volk gesproken; tegelijkertijd bestaan er Joden van allerlei nationaliteiten, die veel verschillende talen spreken.

Als religieuze en culturele minderheid kregen Joden in de Europese geschiedenis vaak te maken met discriminatie en vervolging. Antisemitisme, ofwel vooroordelen en haat jegens Joden, is niet door de nazi's bedacht. Met de overgave van Duitsland in 1945 is het ook niet opgehouden te bestaan. De nazi's hingen een bijzonder agressieve vorm van antisemitisme aan. In hun propaganda knoopten ze aan oude, ongefundeerde vooroordelen over Joden aan die al sinds de middeleeuwen bestonden. Stereotyperende kleuren, symbolen en beelden kwamen hierbij regelmatig terug.

Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam werden Joden in Duitsland al snel slachtoffer van geweld en discriminatie. Ze verloren bijvoorbeeld hun baan door racistische wetten. Aanvankelijk was het doel vooral om de Joden te dwingen tot emigratie, om hen 'uit Duitsland te verwijderen'. Aan het eind van de jaren '30 hadden Joden in Duitsland praktisch al hun rechten verloren. Met de intensivering van de oorlog verhevigde ook het anti-Joodse geweld. Vanaf 1942 organiseerde de Duitse regering een campagne voor de massale moord op miljoenen Europese Joden.

Het antisemitisme van de nazi's werd met pseudo-wetenschappelijke argumenten gerechtvaardigd. Joden zouden een vreemd 'ras' zijn, en een ander uiterlijk dan 'echte' Duitsers hebben. In werkelijkheid waren Joden, als leden van een diverse geloofs- en cultuurgemeenschap, helemaal niet zo makkelijk te herkennen. Vanaf 1937 werd er binnen de nazitop steeds vaker gesproken over de uiterlijke 'kentekening' van Joden. Vanaf 1938 moesten Duitse Joden verplicht de letter 'J' in hun paspoort laten stempelen, en de tweede voornaam 'Israel' of 'Sara' dragen als hun voornaam niet 'Joods' genoeg klonk.

De gele ster is vandaag een symbool van de Jodenvervolging. Voor Joden in Duitsland en het bezette Europa was het echter ook een object, dat hun levens binnendrong en mede ging bepalen. Het had grote gevolgen voor hun dagelijks leven en mentale gezondheid. Sommigen probeerden het door hun eigen aanpassingen aan het object draaglijker te maken. De 'Jodenster' was ook een cruciale stap richting de grootschalige deportaties van mannen, vrouwen en kinderen uit heel Europa naar concentratie- en vernietigingskampen, waar velen direct bij aankomst werden vermoord.