Designauteur Steven Heller schreef het boek "The Swastika: Symbol Beyond Redemption?" en heeft onderzoek gedaan naar de rol van grafisch ontwerp in de dictatuur van Hitler. In dit interview vraagt hij zich af wat het hakenkruissymbool als schuldig ontwerp in onze tijd betekent. Kunnen we het ooit los zien van zijn gewelddadige geschiedenis?
Alles draait om context en intentie. Ik ben zelf beïnvloed door bepaalde spirituele en religieuze groeperingen die stellen dat de nazi’s zich onterecht een symbool hebben toegeëigend dat belangrijk voor hen is. In het boeddhisme en hindoeïsme wordt de swastika nog steeds gebruikt als symbool van spiritualiteit en voorspoed. Er wordt wel gezegd dat Hitler het woord ‘swastika’ nooit heeft gebruikt, hij sprak altijd van een Hakenkreuz. De swastika en het hakenkruis zouden dus eigenlijk als twee verschillende zaken moeten worden beschouwd.
De staat New York stelde onlangs een wet tegen haatsymbolen voor, met als doel om het tonen van bepaalde haatsymbolen, waaronder de swastika, strafbaar te stellen. Daar kwam protest tegen; sommige religieuze en spirituele groeperingen vonden het onterecht dat de swastika als haatsymbool werd geclassificeerd. Volgens mij is het voorstel voorlopig geparkeerd. We hebben natuurlijk ook nog het dorp Swastika in Canada, waarvan de inwoners de naam verdedigden omdat ze vonden dat het nazisme zich die onterecht had toegeëigend.
Al tijdens de Tweede Wereldoorlog werden pogingen gedaan om het symbool ‘terug te claimen’. Amerikaanse soldaten kregen tabellen met verschillende soorten swastika’s te zien, om duidelijk te maken dat het nazisymbool slechts een van de vele varianten was en dat de nazi’s het recht niet hadden zich het symbool toe te eigenen. Toch is het symbool uiteraard nog altijd besmet door zijn rol in de verschrikkingen van het Derde Rijk. Het hakenkruis is en blijft een cruciaal onderdeel van een kwaadaardig regime. Dit is zo verwoestend dat ik niet denk dat de swastika ooit teruggewonnen kan worden of in een ander, positief licht kan worden gezien. Maar ik geloof wel dat er ruimte bestaat voor discussie.
Het is in elk geval belangrijk dat mensen zich bewust worden van de context van een symbool. De swastika kent vele vormen en bestond al lang vóór het nazisme. Het is een veelvoorkomend symbool, en toch uniek. Het kent een lange geschiedenis, komt over de hele wereld in verschillende betekenissen voor en is in de loop van de geschiedenis door vele culturen gebruikt. Het unieke zit hem in de ernst van het misbruik als embleem van het nazisme en de nazi-ideologie.
Het gaat uiteindelijk om de intentie. Bij de nazi’s ging het om het mystieke. Ze legden een mystieke, ‘arische’ betekenis in het symbool en presenteerden het als de belichaming van hun hoogste idealen. Een symbool krijgt zijn betekenis uiteindelijk door de heersende opvatting, door wat mensen gemeenschappelijk in een symbool lezen. Punkrocker Sid Vicious droeg de swastika niet voor niets. Hij was erop uit om mensen te choqueren.
Tegenwoordig zetten mensen weleens een swastika op een protestbord om duidelijk te maken dat ze een politicus fascistisch vinden. De betekenis van het symbool is sterk afhankelijk van hoe mensen naar de geschiedenis ervan kijken. Wat dat betreft is de swastika niet anders dan andere symbolen. De vlag van de Verenigde Staten heeft ook verschillende betekenissen voor verschillende groepen, afhankelijk van de context en intentie. Voor de een representeert de vlag patriottisme, voor de ander oorlog en kolonialisme.
Ik denk wel dat iets zit in een vergelijking tussen het hakenkruis als symbool van het nazisme en de hamer en sikkel als symbool van het communisme. Waarom roepen deze twee symbolen vaak een verschillende reactie op bij mensen? Dat is een interessante vraag. Ook in dit geval is er geen absolute waarheid. De hamer en sikkel staan voor de eenheid van de arbeider en de boer. Het symbool werd gebruikt voordat Stalin in Rusland aan de macht kwam, en na zijn dood nog steeds.
Het symboliseert ook een Sovjet-Unie die, wat aantallen betreft, meer mensenlevens heeft geëist dan het naziregime. Het argument was ‘noodzaak’: om de socialistische utopie te bereiken was het noodzakelijk om iedereen die in de weg stond te elimineren. Voor mij is het nonchalante gebruik of tonen van dit symbool dus niet te rechtvaardigen.
Het hakenkruis is door Hitler zelf gekozen om zijn ideologie te vertegenwoordigen, en het is later nooit gebruikt als symbool van Duitsland. Het is onlosmakelijk verbonden met de nazi-ideologie en synoniem geworden met de Holocaust. Zoals weleens wordt gezegd: ‘Het hakenkruis neemt de plaats van Hitler in.’ Het is inherent verbonden met de wreedheden van het nazisme, terwijl de hamer en sikkel niet louter met het stalinisme verbonden zijn.
Musea moeten het lef hebben om te laten zien wat het symbool betekent. Om te laten zien op welke verschillende manieren het symbool wordt gebruikt. Dat betekent ook dat je moet laten zien dat de nazi’s niet het alleenrecht op het symbool hebben, dat het ook vele andere namen kent. Het is misbruikt, net zoals de overheid zelf onder Hitler is misbruikt.
Een designmuseum hoort ook de geschiedenis te belichten. Als een museum een swastika toont, verwachten mensen dat je de nadruk legt op de kwaadaardige aard en geschiedenis ervan. Een poging om de bredere geschiedenis te laten zien, nodigt uit tot polarisatie, maar zal mensen ook bewust maken van het feit dat er onder de oppervlakte meer aan de hand is.
Design kan niet los worden gezien van propaganda. Onder grafisch ontwerp valt bijvoorbeeld elk bewust gebruik van typografie of symboliek. In bredere zin kan het woord ‘design’ op alles slaan wat met een bepaalde intentie en bepaald doel wordt gecreëerd. Dat is uiteindelijk wat propaganda is.
De troepen van Garibaldi, de Italiaanse revolutionaire leider, droegen rode hemden om zich te onderscheiden van Franse en Napolitaanse troepen. Het rode hemd werd symbool van Garibaldi’s streven om Italië te verenigen. Het doel was enerzijds praktisch en anderzijds propagandistisch. Maar toevallig droeg ik gister ook een rood overhemd naar mijn werk. Is dat hetzelfde? Het is de intentie in een bepaalde context die maakt of iets propaganda is. De intentie bepaalt uiteindelijk het design.
De swastika is een design; als je het probeert los te koppelen van de studie van design vlak je een duister maar cruciaal hoofdstuk uit. Voor de geschiedenis van design zou dat zoiets zijn als over de geschiedenis van de Verenigde Staten vertellen zonder de slavernij te bespreken. Mensen hebben dat wel geprobeerd, maar je laat daarmee een cruciaal onderdeel weg.
Steven Heller is auteur en educator. Zijn specialisme is de geschiedenis en betekenis van grafisch design. Hij was 33 jaar art director bij de New York Times, aanvankelijk op de OpEd-pagina en daarna bijna 30 jaar bij de New York Times Book Review. Momenteel is hij medevoorzitter van de MFA Designer as Author-afdeling, speciaal adviseur van de voorzitter van de School of Visual Arts voor nieuwe programma's en schrijft hij de Visuals-column voor de New York Times Book Review.
Zijn bijdrage voor Schuldig design werd vanuit het Engels vertaald door Betty Klaasse.