In de jaren 1933-1945 waren in Duitsland verschillende ontwerpers, kunstenaars en propagandisten actief, die zich elk op hun eigen manier verhielden tot de dictatuur van Adolf Hitler en de NSDAP. Vaak hadden zij zo hun eigen ideeën over welke stijlen geschikt waren voor het ‘nieuwe Duitsland’ en probeerden elkaar de loef af te steken. Het is dus eigenlijk niet mogelijk om een specifiek 'nazistische stijl' aan te wijzen.
Van 1933 tot 1945 werd Duitsland geregeerd door de dictator Adolf Hitler, en zijn Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP, of ‘nazipartij’). Onze herinnering aan de Twintigste Eeuw wordt grotendeels door nazi-Duitsland, het zogenaamde 'Derde Rijk', bepaald.
Het was verantwoordelijk voor de Tweede Wereldoorlog in Europa. Het bezette grote delen van het continent en beging misdaden tegen de menselijkheid waarvan de gevolgen nog altijd merkbaar zijn. De Shoah (Holocaust), de moord op omstreeks zes miljoen Europese Joden, vormt hiervan het beruchte dieptepunt.
Design speelde een veranderlijke, maar prominente rol in de profilering van het naziregime tussen 1933 en 1945. Door zich stijlen, symbolen en beelden toe te eigenen creëerden de nationaalsocialisten (nazi’s) een vroege huisstijl of corporate identity.
Exact hoeveel invloed propaganda en presentatie uiteindelijk op het verloop van de geschiedenis van nazi-Duitsland heeft gehad is omstreden. Die invloed wordt vaak overschat. Maar propaganda en design werden door het naziregime erg serieus genomen. Ze beïnvloeden nog altijd hoe we op deze periode terugkijken.
Na de oorlog werden de ontwerpen en stijlen van het nazisme gezien als uitdrukking van de misdadige ideologie die ze inzette. Maar vandaag de dag zien we de symboliek van het naziregime zelf terug in onze populaire cultuur, van documentaires en Hollywoodfilms tot games en internetvideo’s. Daarbij worden de beelden en stijl van nazistische propaganda regelmatig zonder context herhaald. Het is daarom belangrijk om deze beelden kritisch te onderzoeken.
De term ‘Derde Rijk’ is oorspronkelijk een propagandaterm. Na de Eerste Wereldoorlog wilden Duitse extreemrechtse groepen het liefst de democratie van de Weimarrepubliek omverwerpen, om zo een rechtse dictatuur te vestigen. Dit nieuwe Duitsland zou voortborduren op de vermeende glorie van het ‘Eerste Duitse Rijk’ (Het Heilige Roomse Rijk in de Middeleeuwen) en het ‘Tweede Rijk’ (Het Duitse Keizerrijk tussen 1860 en 1918).
Ook de NSDAP gebruikte de term ‘Derde Rijk’ in hun propaganda, uiterlijk tot 1939. Hierna verbood Hitler het gebruik ervan. De propaganda sprak hierna meestal van het ‘Duitse’ of soms zelfs het ‘duizendjarige’ Rijk. Na de Tweede Wereldoorlog is het desondanks een gangbare term geworden om de nationaalsocialistische dictatuur aan te duiden.
Beeld: quasi-mystieke rituelen en grootschalige publieke optredens waren een belangrijk element van de propaganda en presentatie van het naziregime.
Hier 'wijdt' dictator Adolf Hitler (nog net achter de vlag te zien) standaarden en vlaggen door ze aan te raken met de zogenaamde 'bloedvlag', die door nazistische coupplegers in 1923 gevoerd zou zijn, tijdens de 'rijkspartijdagen' van 1938.
De ongepubliceerde foto is gemaakt door propagandafotograaf Hugo Jaeger, die in 1936 toegang kreeg tot Hitler en experimenteerde met kleurenfotografie.
© TIME Inc., TIME/LIFE photo collection | foto-ID TimeLife_image_812080 | via Google Arts & Culture.
‘Design’ is als leenwoord pas een aantal decennia in gebruik in de Nederlandse taal. Tot ongeveer de jaren ’60 werd het woord design niet buiten het Engelse taalgebied gebezigd. Design is de manier waarop de mens de wereld vormgeeft; het omvat zowel alledaagse objecten (bijvoorbeeld de paperclip) als het lichtontwerp van grote festivalshows. Design is overal.
Wanneer we het hebben over de propaganda en presentatie van nazi-Duitsland gebruiken we ‘design’ dus als een label om verschillende activiteiten te beschrijven.
Het woord ‘design’ was ten tijde van de nazidictatuur in Duitsland niet gangbaar. Ook was het veld nog niet ontwikkeld zoals we dat nu kennen. Toch zijn er historische redenen om over design te spreken. Toegepaste kunst en ontwerp zijn zo oud als de mensheid zelf; maar het moderne design dat we nu kennen (gekenmerkt door massaproductie, een scheiding tussen ontwerper en maker, en een grote rol voor de kapitalistische markt) is in de Twintigste Eeuw ontstaan.
Met name na de Eerste Wereldoorlog raakte het in een stroomversnelling: nieuwe ontwikkeling in de reclame, nieuwe filosofieën over massaproductie en productontwerp en vooral een opkomende massacultuur legden de basis voor modern design zoals wij dit nu kennen. Ook dictaturen zoals nazi-Duitsland speelden hier op in en maakten gebruik van de recentste ontwikkelingen voor hun presentatie en propaganda.
Soms werden ontwerpen in nazi-Duitsland om propagandistische redenen gekozen, en verschilden ze dus per context. Een monumentale, klassieke stijl werd gebruikt om macht en ‘eeuwigheid’ te communiceren; een middeleeuws geïnspireerde boerenstijl romantiseerde het landvolk; een moderne, gestroomlijnde stijl suggereerde technologie en vooruitgang.
Het bestuur in Nazi-Duitsland werd gekenmerkt door machtsmisbruik en willekeur. Besluiten werden vaak ad hoc genomen. Sommige ontwerpers of kunstenaars gingen na de machtsovername van 1933 simpelweg door met hun werk. Andere werden door het racistische en autoritaire beleid van het regime al bij voorbaat uitgesloten, vanwege hun afkomst of politieke ideeën.
Joodse ontwerpers mochten hoe dan ook niet werken. Ze kozen er soms voor om te vluchten. Zij die bleven konden op den duur worden opgesloten in concentratiekampen of werden in de oorlog, samen met andere Joden uit heel Europa, gedeporteerd en vermoord. Racisme, antisemitisme en autoritarisme waren in de dagelijkse praktijk vaak veel bepalender voor de nazistische cultuurpolitiek dan stijl of esthetiek alleen.
Hoewel Hitler de onbetwiste dictator van nazi-Duitsland was, werkte hij maar weinig zelf uit. Hij hield niet van de dagelijkse beslommeringen van het regeren en liet graag anderen voor hem de kastanjes uit het vuur halen. Verschillende organisaties probeerden onder zijn bewind hun eigen stempel op cultuur, propaganda en vormgeving te drukken. Ze beconcurreerden elkaar hevig.
Binnen de cultuurpolitiek in nazi-Duitsland bestond er bijvoorbeeld een sterke machtsstrijd tussen het propagandaministerie van Joseph Goebbels, het Duitse Arbeitsfront (Deutsche Arbeitsfront of DAF) van Robert Ley, en het losstaande ‘Bureau Rosenberg’ (Amt Rosenberg), geleid door de zelfbenoemde NSDAP-ideoloog Alfred Rosenberg. Hierdoor werden verschillende soorten design door verschillende instanties gepromoot.
Het NSDAP-regime bracht weinig vernieuwingen op designgebied teweeg. Veel ontwerpen die het als propaganda of politiek middel toepaste bestonden al, maar werden door het regime ingezet om ideologische, culturele of propagandistische doelen te bereiken.
Verschillende instanties eigenden zich bestaand design toe, en schrokken daarbij niet terug voor bot plagiaat. Maar dat was niet per se in strijd met de doelen van het regime: de machthebbers streefden vaak niet naar vernieuwing, maar juist naar herkenbaarheid.
Beeld: begin van de tentoonstelling Design van het Derde Rijk in Design Museum Den Bosch, september 2019 – 1 maart 2020.
Op de wandfoto’s is een voorbeeld van toe-eigening te zien: luchtschepen waren niet uitgevonden onder het nazibewind, maar werd visueel toegeëigend door het toevoegen van een hakenkruis. Dit specifieke luchtschip, de Graf Zeppelin, vloog al sinds 1929. Het werd in 1940 gesloopt voor de oorlogsproductie.
© Design Museum Den Bosch | Fotografie Ben Nienhuis - BWC Pictures.
Het ‘Derde Rijk’, met zijn misdaden en verschrikkingen, bevindt zich op het breukvlak van de moderne wereld zoals we die nu kennen. Het nazisme presenteerde zich openlijk als massabeweging en maakte actief gebruik van nieuwe middelen voor massacommunicatie en –productie, om zo in te spelen op een nieuwe massacultuur en consumptiemaatschappij.
Na de beginjaren, waarin de NSDAP zichzelf met grof straatgeweld wist te profileren, gebruikte ze na de machtsovername van 1933 bewust feestelijk vlagvertoon, de belofte van goedkope consumptieartikelen, en vertier op film en radio om de Duitsers aan haar kant te krijgen.
Het geweld tegen Joden, andere minderheden en politieke tegenstanders ging intussen door, maar nu met hulp van het gehele staatsapparaat. Technische ontwerpen en moderne ontwikkelingen in de systeemtechniek, medische wetenschap en landbouw werden uiteindelijk ingezet voor het steeds radicaliserende discriminatiebeleid van het naziregime, uitmondend in de Shoah en andere oorlogsmisdaden. Ook bij deze misdaden waren ontwerpers betrokken.